ص:2

ص:3

زندگی نامه شهید آیت الله سید محمدعلی قاضی طباطبایی(ره)

کد: 1499

نویسنده: غلامرضا گلی زواره

ویراستار: ابوذر هدایتی

تهیه کننده: مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

ناشر: دفتر عقل

نوبت چاپ: اول / 1388

شمارگان: 1400

بها: 12000 ریال

نشانی: قم، بلوار امین، مرکز پژوهشهای اسلامی صدا و سیما

تلفن: 2919670 _ 0251 دورنگار: 2915510

تهران: خیابان جام جم، ساختمان شهید رهبر، طبقه زیرزمین

تلفن: 22014738 نمابر: 22164997

info@irc.ir www.irc.ir

شابک: 1-22-5563-600- 978 / ISBN: 978-600-5563-22-1

ص:4

ص:5

تصحیح، مقدمه و تعلیقهنویسی بر آثار دیگران24

فصل چهارم: فضیلت های اخلاقی26

سرچشمه اخلاق26

پگاه پارسایی27

شرح درد اشتیاق28

جویبار اشک29

توسل به حضرت امام رضاعلیه السلام30

ویژگی های فردی31

تندیس صلابت و شجاعت33

اخلاق اجتماعی36

تأکید بر وحدت اسلامی38

سلوک ملکوتی39

کتابخانه ارزشمند41

مهمان قدسیان42

فصل پنجم: دیدگاه های آیت الله قاضی44

امر به معروف و نهی از منکر44

نفرت از غاصبان قُدس44

ضرورت وحدت اسلامی45

اطاعت از رسول اکرم(ص)46

معنای اولی الامر46

صلوات بر آل محمّد47

ضرورت سوگواری برای سیدالشهدا علیه السلام تا اربعین48

ارادت به امام خمینی رحمه الله48

ص:6

منابعی برای تحقیق و مطالعه افزون تر49

فصل ششم: همراه با برنامه سازان51

مباحث کلّی و نکته های ضروری در برنامه سازی51

موضوع های برنامه سازی52

اشعاری درباره شهید قاضی طباطبایی53

کتاب نامه55

ص:7

ص:8

زندگی و اندیشه ها و مبارزات آن نستوه راه حق و حقیقت است که پژوهشگر ارجمند، جناب آقای غلامرضا گلی زواره نگاشته است. امید است این اثر در سی امین سال عروج ملکوتی آن شهید والامقام، ره توشه ای برای کمال جویان باشد.

راهش پر رهرو باد

ص:9

ص:10

ازاین رو، دشمن نیز از پای ننشست و برای جلوگیری از آثار چنین حرکت عبادی _ سیاسی، این سنگربانان عرصه عبادت و سیاست را هدف قرار داد و آنان را به خاک و خون کشید.

دانشمند شهید، آیت الله سید محمدعلی قاضی طباطبایی که نخستین شهید محراب نماز عبادی و سیاسی جمعه در انقلاب اسلامی ایران است، در زمره بزرگ مردانی جای دارد که به زیور وارستگی و پارسایی، خلوص و خردمندی آراسته بود. وی فقیهی فرزانه بود که با رفتار و کردارش و قلم و بیانش، فضل و فضیلت را ترویج داد؛ همان عالم عاملی که برای احیا و گسترش ارزش های معنوی و زدودن تیرگی های جهالت و ستم، لحظه ای آرام نگرفت و بدون واهمه از ستمگران وقت و کارگزاران استبداد، با استقامت و قاطعیت خاصی به پیشواز خطرات رفت.

اگرچه در نهضت امام خمینی رحمه الله، علمای شهید تبریز، سرزمین دلیران و حماسه آفرینان، حضوری فعال و تأثیرگذار داشتند، مسئولیت رهبری در قلمرو آذربایجان به عهده آن شهید بود و او تنها کسی است که راه درست انقلاب را با الهام از رهنمودهای رهبر کبیر انقلاب اسلامی، در آن خطّه پیگیر بود. رژیم پهلوی که تلاش ها و همت همه جانبه و استواری او را در مسیر قیامی اسلامی نمی توانست تحمل کند، نخست به دستگیری و تبعید ایشان اقدام کرد و سپس برای مخدوش ساختن شخصیت محبوب، مردمی و مبارز ایشان، نقشه هایی را به کار بست که متأسفانه آن مجاهد نستوه را در محاق مظلومیت قرار داد. در مقابل، آن شهید نیز بی توجه به چنین نیرنگ هایی با تمام گرفتاری هایی که داشت، پرچم مبارزه را در اوج اختناق بر دوش کشید و جوان های انقلابی و فعال را مخفیانه هدایت و رهبری کرد و کم کم نقشه های مخالفان و منافقان نقش بر آب گردید.

ص:11

در نوشتار حاضر که در شش فصل سامان یافته است، با گوشه هایی از زندگی علمی و فرهنگی، فضیلت های اخلاقی، سیره مبارزاتی و دیدگاه هایش آشنا خواهید شد.

غلامرضا گلی زواره

ص:12

ص:13

وقتی امیر عبدالغفار در سال 877 ه_ .ق درگذشت، فرزندش، امیر سید سراج الدین امیر عبدالوهاب طباطبایی، به جای وی نشست. امیر عبدالوهاب در روزگار سلطان سلیم اول و دوم، پادشاهان عثمانی می زیست و «شیخ الاسلام» تبریز بود. هنگام روی کار آمدن شاه اسماعیل صفوی (905 _ 930 ه_ .ق) در هرات به سر می برد. سلطان حسین بایقرا و فرزندش، بدیع الزمان، به وی احترام می گذاشتند و بر اساس نظر این دو فرمانروا، به امور شرعی و قضایی مردم کرمان رسیدگی می کرد. سپس وی به تبریز بازگشت. شاه اسماعیل که به توانایی های فکری، فقهی و علمی او پی برد، از امیر عبدالوهاب تجلیل کرد و او را در سال 921 ه_ . ق، به عنوان سفیر نزد سلطان سلیم اول فرستاد، ولی پادشاه عثمانی نتوانست این شخصیت شیعه را با وجود امتیازها و توانایی های علمی اش تحمل کند. ازاین رو، او را بازداشت کرد و روانه زندان ساخت و امیر عبدالوهاب در زندان درگذشت.(1)

خاندان «قاضی» از دیرباز جزو دانشمندان دیار تبریز بودند که چندین قرن به حل و فصل امور اجتماعی و شرعی مردم می پرداختند. آنان با حاکمان ستمگر مبارزه می کردند و دفاع از دیانت و بیان حقایق را وظیفه اصلی خود می دانستند و در این راه از مقام های درباری نمی هراسیدند.

برای نمونه، در زمان ناصرالدین شاه قاجار، استاندار آذربایجان، فردی نالایق بود. حاج میرمحسن قاضی در نشستی که گروهی از بزرگان منطقه حاضر بودند، با خواندن این بیت به حاضران گفت که این فرد شایستگی چنین مقامی را ندارد:

ص:14

تا رشته به دست این ملنگ است

این قافله تا به حشر لنگ است

تا این خبر به دربار رسید، به احترام نظر این فقیه مبارز، آن استاندار، برکنار و کس دیگری به جایش گمارده شد.(1)

ص:15

پدرش آموخت. سپس میرزا محمدحسین و حاج میرزا اسدالله قاضی که مربیان دل سوز و دانشوری بودند، تربیت وی را به عهده گرفتند. این دو که عموهای سید محمدعلی بودند، در شکل گیری شخصیت علمی و فکری او نقش اثرگذاری داشتند.(1)

ص:16

یک سال در مشهد ماند و پس از آن، به زادگاه خود بازگشت. در این دوره، سید محمدعلی به خوبی رضاخان را شناخته بود. در ایام تبعید میرزا باقر، مأموران رضاشاه، خانه او را ویران و زمینش را مصادره کردند. هنوز رنج دوران تبعید التیام نیافته بود که استاد و عمویش، میرزا اسدالله قاضی درگذشت.(1)

ص:17

گلپایگانی، حجت کوه کمری و سید صدرالدین صدر نیز به تکمیل متون فقهی و فراگیری دانش درایه و رجال پرداخت.(1)

ص:18

که مردم آذربایجان به طور عمومی و اهالی تبریز خصوصاً، از هدایت گری های شما استفاده می کنند و چه زود است که اثرات خدمات و تلاش های ارزنده شما در یاری حق و نابودی باطل، محسوس و قابل لمس باشد. در یاری حق، چه کسی از شما بهتر است.

پدر روحانی شما، محمدحسین.(1)

حاج میرزا علی طباطبایی، عموزاده شهید قاضی گفته است:

چون در سال 1371 ه_ .ق برای دیدار والده ام که در نجف اقامت داشت، به حضور آیت الله العظمی کاشف الغطا رسیدم و کتاب جنة المأوی را که شهید قاضی طباطبایی فرستاده بود، تقدیم آن فقیه مبارز نمودم، فرمود: در فامیل شما کسی همچون ایشان نمی باشد. گل پر عطری است که باید از رایحه آن استفاده شود. به شما و تمام ساکنین آذربایجان توصیه می نمایم، اجازه ندهید این گل معطر پرپر گردد.(2)

ص:19

1. شیخ آقابزرگ تهرانی، صاحب کتاب الذریعه و آثار ارزشمند دیگر

2. شیخ مرتضی تبریزی چهرگانی.

3. آیت الله میرزا باقر قاضی، پدر ایشان.

4. بانو سیده نصرت امین.

5. آیت الله شیخ عبدالنبی عراقی (اراکی).

6. آیت الله سید محمد حجت کوه کمری.

7. آیت الله سید صدرالدین صدر، صاحب کتاب الهدی.

8. آیت الله میرزا محمد تهرانی عسکری، در سال.

9. آیت الله شیخ محمدحسین کاشف الغطاء.

10. آیت الله سید عبدالحسین شرف الدین عاملی.

11. آیت الله سیدمحسن حکیم (وکالت نامه) و (اجازه اجتهاد و وکالت نامه در امور حسبیه).

12. آیت الله سید محمدجواد طباطبایی تبریزی.

13. آیت الله محمدهادی میلانی.

14. آیت الله میرزا حسن بجنوردی.

15. آیت الله سید ابوالقاسم خویی.

16. آیت الله سید محمدرضا گلپایگانی.

17. آیت الله سید شهاب الدین مرعشی نجفی.

18. آیت الله سید محمود شاهرودی.

19. علامه سید محمدحسین طباطبایی.

ص:20

ص:21

کردند. او نخستین کسی بود که پس از تبعید امام به عراق، مجبور شد در نجف زندگی کند. وی پس از یک سال، به تهران بازگشت و حدود نه ماه زیر نظر ساواک بود. پس از آن اجازه یافت به تبریز بازگردد.(1)

قاضی طباطبایی علاقه شدید و باوری عمیق به خیزش اسلامی با رهبری امام خمینی رحمه الله داشت. در سال هایی که بردن نام امام در سخنرانی ها و دیگر مجلس ها ممنوع بود، وی آشکارا نام امام را بر زبان می آورد و خود را شاگرد و پیرو ایشان معرفی می کرد. وی از سال 1343 خورشیدی از مردم می خواست امام خمینی رحمه الله را مرجع تقلید خود بدانند و در همین ایام، بحث ولایت فقیه را بیان می کرد.

رفتار ساواک با قاضی، نشان دهنده مبارزات خستگی ناپذیر اوست. ساواک همیشه اقداماتش را زیرنظر داشت و از سخنرانی ها و فعالیت های او گزارش دقیق تهیه می کرد. پرونده چهار جلدی ساواک درباره تلاش های ضدطاغوتی قاضی که پس از انقلاب چاپ شد، این سخن را تأیید می کند.

نقش قاضی در هدایت و رهبری مبارزات عالمان و مردم آذربایجان به گونه ای بود که او را «خمینی دوم» یا «خمینی آذربایجان» نامیدند. مردم مسلمان آذربایجان، به دلیل شناختی که از آگاهی، ایمان و دل سوزی وی داشتند، به سفارش هایش عمل می کردند و با صدور فرمان تعطیلی، بازارها تعطیل می شد. به طور کلی، هیچ کدام از راه پیمایی ها بدون هماهنگی و برنامه ریزی وی انجام نمی شد.(2)

ص:22

در 30 آذر 1347 که هم زمان با عید سعید فطر بود، مردم راهی مسجد مقبره بازار شدند تا نماز عید فطر را به امامت آیت الله قاضی به جا آورند. قاضی پس از اقامه نماز، اعلام کرد: تمام مشکلات مسلمانان را امریکایی ها و صهیونیست ها به وجود آورده اند. وی با انتقاد از شاه و مزدورانش، آشکارا از امام خمینی رحمه الله حمایت کرد. او با یادآوری حماسه های اسلامی، شوری حسینی در حاضران ایجاد کرد. از این رو، ساواک وی را برای مدت شش ماه به بافت(1)، از شهرهای استان کرمان تبعید کرد.

آیت الله قاضی در نامه ای خطاب به آیت الله میلانی، وضع خود را در آن زمان این گونه بیان کرد:

شب که از مسجد بعد از ادای فریضه بیرون آمدم، مرا به شهرستان بافت حرکت دادند و در اینجا به جرم اینکه روز عید فطر در بیانات خود به یهود نفرین کرده ام، باید مدتی باشم. هیچ جای نگرانی نیست، فقط تنهایی است، ولی مهر و محبت اهالی تأثرات غربت را زایل می کند و دل شادم که در محل تبعید دچار این پیشامدها می شوم.(2)

آیت الله قاضی با مقاله های تند و انقلابی و نامه های افشاگرانه از دادگاه هایی انتقاد می کرد که مصلحت رژیم پهلوی را در نظر داشتند و برای حقوق افراد ارزش قائل نبودند. پافشاری وی در فرستادن نامه های اعتراض آمیز سبب شد عوامل رژیم به قاضی پاسخ دهند. ازاین رو، اداره کل سوم ساواک مرکز، به ریاست ساواک کرمان چنین نوشت:

به قاضی طباطبایی ابلاغ شود شما اختیار زبان خود را ندارید و دایم مطالب خلاف مصالح گفته اید و حتی در آخرین مرتبه در مسجد مقبره تبریز سخنان تحریک آمیز در مورد لغو برخی تعطیلات و تشویق

ص:23

روحانیت به دخالت در سیاست بر زبان آورده اید و به همین دلیل، محکوم به اقامت اجباری در شهرستان بافت شده اید.(1)

اقامت شش ماهه قاضی در این دیار پایان یافته بود که رییس ساواک، در نامه ای به وی نوشت قرار است پس از خاتمه محکومیتش به یکی از شهرستان های شمال کشور انتقال یابد. در پی این تصمیم، در هفتم تیرماه 1348 به وی گفتند باید راهی زنجان شود، ولی او به زنجان نرفت و در یازدهم تیرماه وارد بستان آباد، در حوالی تبریز شد. وقتی ساواک باخبر شد، وی را روز بعد به زنجان منتقل کردند.(2)

ص:24

سوی نخست وزیر رژیم پهلوی نزد وی رفتند و از او خواستند به امام نامه ای بنویسد یا خود به دیدار ایشان برود و بگوید امام از اعتراض به شاه دست بردارد و هر چه می خواهد بگوید، آیت الله قاضی پاسخ داد: «امام بهتر از همه ما مسائل را می داند و هر چه بفرماید، پیروی می کنیم. ریشه تمام فسادها شخص شاه است».(1)

در روزهای پرحادثه انقلاب، بنی احمد، نماینده تبریز در مجلس شورای ملی، با همکاری برخی سازش کاران کوشید خروش مردم تبریز را خاموش کند و به آنان چنین القا کند که توجه به قانون اساسی کافی است. آیت الله قاضی به این نقشه خطرناک و خزنده پی برد و دریافت شاه، بنی احمد را فرستاده است تا ملت آذربایجان را آرام کند. ازاین رو، با افراد صاحب نفوذ تماس گرفت و نقشه بنی احمد را برملا کرد.(2)

ص:25

قاضی، با هم فکری فقیهانی چون آیت الله حاج سیدحسن انگجی، با انتشار بیانیه ای، مردم مبارز این سرزمین را به شرکت در مراسم 19 دی دعوت کردند و در پی آن، در سه شنبه 29 بهمن 1356 خورشیدی، مردم غیرتمند آذری، گروه گروه به سوی مسجد حاج میرزا یوسف شتافتند تا در مجلس باشکوه چهلم شهدای قم حضور یابند. حق شناس، رییس کلانتری به همراه مأموران شهربانی و ساواک در برابر مردم صف کشیده بودند. سروان حق شناس، با غرور خاصی فرمان داد مردم پراکنده شوند. چون کسی به گفته هایش اعتنا نکرد، او به ساحت مقدس مسجد اهانت کرد. جوانی این رفتار گستاخانه را برنتابید و با حق شناس گلاویز شد. سروان حق شناس نیز با اسلحه کمری، وی را به شهادت رساند. مردم خشمگین تبریز پیکر خون آلود این قهرمان را بر دوش گرفتند و در خیابان ها به راه افتادند. مأموران به مردم شلیک می کردند و مردم نیز با سنگ و چوب از خود دفاع می کردند. در این حادثه، ده ها نفر شهید یا زخمی و صدها نفر دستگیر شدند. در این ماجرا، مرکزهای فساد و فحشا و محل های تجمع فرقه ضاله بهاییت و طاغوتیان نیز ویران شد. علم دار این قیام، آیت الله قاضی بود.(1)

ص:26

حال، گروهی از جوانان سوگوار، با سر دادن شعار «مرگ بر شاه»، وارد مسجد شدند. مأموران برای دستگیری آنان خواستند حرمت مسجد را نادیده بگیرند که آیت الله قاضی دستور داد در مسجد را ببندند و نگذارند مأموران وارد شوند. مأموران نیز روی پشت بام مسجد رفتند و در کولرها، گاز اشک آور رها کردند. گروهی آسیب دیدند و چشمان آیت الله قاضی متورم شد، ولی همه در برابر مأموران شاه ایستادند تا مراسم پایان یافت.

وقتی آیت الله قاضی خواست از بازار وارد خیابان فردوسی شود، دژخیمان روبه روی ایشان و یارانش صف کشیدند و فرمانده آنان خطاب به ایشان گفت: «نمی توانید از این سمت بروید؛ زیرا مردم با دیدن شما تحریک می شوند.» قاضی مبارز و شجاع، گام به میدان نهاد و به گونه ای به صورت آن افسر سیلی زد که کلاهش افتاد. سپس فریاد زد: «خجالت نمی کشید این قدر مردم را اذیت می کنید. به شما چه مربوط است که از کجا می خواهیم برویم.» بدین ترتیب، مزدوران شاه با ذلت، خود را کنار کشیدند تا ایشان و همراهان، وارد خیابان شوند.(1)

ص:27

تبریز، برای رویارویی با حکومت شاه، دست از کار کشیدند، او پول قابل توجهی، تهیه و به حسابشان واریز کرد. همچنین از مردم خواست یک وعده در شبانه روز غذا نخورند و پول آن را به کارگران بدهند. هرگاه یکی از مبارزان به شهادت می رسید، پیکرش را به منزل قاضی می بردند تا از آنجا تشییع شود. تشویق مردم به ادامه راه شهیدان، از دیگر کوشش های او بود. در زمان های گوناگون و از جمله هنگام اعتصاب کارکنان شرکت نفت، مردم را به اعتصاب و بستن مغازه ها دعوت می کرد.

بستر سازی، اطلاع رسانی و تبلیغ برنامه های راه پیمایی های بزرگ تاسوعا و عاشورای تبریز از دیگر کارهای ارزنده قاضی بود. ایشان در این حرکت سرنوشت ساز، با وجود خستگی فراوان، پابه پای مردم و دوشادوش مبارزان، مسیر راه پیمایی را پیاده پیمود. همچنین به مردم گفت بهای آب و برق را نپردازند؛ زیرا حکومت شاه نامشروع است و پرداخت پول خدمات عمومی به چنین رژیم ستمگری روا نیست.

در مسجدی که قاضی، امام جماعت بود، سخنرانان توانا، ماهر و مبارز، دعوت و روش ساخت بمب های آتش زا آموزش داده می شد. بارها اتفاق افتاده بود وقتی جوانان پایدار و مبارز دستگیر می شدند، با پی گیری های قاضی از بند ستم گران رهایی می یافتند. هم چنین ایشان برای جلوگیری از اعدام یا شکنجه های کشنده مبارزان جوان، برای مراجع و عالمان بانفوذ نامه می نوشت و آنان را به یاری می طلبید.(1)

ص:28

ص:29

فرهنگی، به منابعی که در دسترس بود، رجوع می کرد و با دقت و موشکافی ویژه ای به مقابله می پرداخت. سرانجام، متنی قابل اعتماد در اختیار پژوهشگران و علاقه مندان به معارف شیعی قرار می داد.

2. برای همه آثار خویش، فهرست اعلام، شامل اماکن، اشخاص، قبایل و کتب تهیه می کرد که برای پژوهشگران بسیار راه گشا بود.

3. به دانشمندان و دانش پژوهان احترام ویژه ای می گذاشت. وی نه تنها در آثارش از آنان به بزرگی یاد می کرد، بلکه عبارت های صمیمانه و مهرورزانه نیز به کار می برد و وقتی برخی از آنان به تبریز رفتند، سراغ منزل وی را می گرفتند.

4. اگر کسی بر اساس مدرک های مستند، دلیل های منطقی و برهان های خردمندانه، آثارش را نقد و ارزیابی می کرد، ناراحت نمی شد، بلکه منتقد را می ستود. اگر در برابر انتقاد، پاسخ مناسبی داشت، مؤدبانه بیان می کرد و در پایان، توفیق منتقد را از خداوند یکتا می خواست و برای وی دعا می کرد.

5. اگر می خواست اثری را ارزیابی کند، همه مطلب را به دقت می خواند و محورهای مهم را بررسی می کرد. هر جا به رد یا توضیح نیاز داشت، نشانه گذاری می کرد و در حاشیه همان صفحه، نظر اصلاحی، توضیحی یا تکمیلی خود را می نوشت.

6. هنگام نگارش، ادب را رعایت می کرد و در هیچ کدام از آثارش، دشنام به کسی _ حتی اگر مخالف بود _ دیده نمی شود.

ص:30

ایمان والا و اراده استوار و نیز به دلیل احساس مسئولیت در برابر اسلام و جامعه اسلامی، همواره از نظر فکری، علمی و فرهنگی می کوشید.

آثار او را به دو دسته تألیفات و تحقیقات مستقل و نیز تعلیقات و مقدمه نویسی بر کتاب ها و رساله های دیگران می توان تقسیم کرد. البته برخی نوشته های آن شهید به صورت دست خط مانده و هنوز چاپ نشده است.

ص:31

چون از منزل خارج می شد، کتاب را در چمدان می گذاشت و در آن را قفل می کرد. متأسفانه این کتاب هنوز چاپ نشده است.(1)

4. رساله ای در اثبات وجود امام، به زبان عربی، خطی.

5. رساله «آیا زیارت بارگاه حضرت امام حسین(ع) با وجود تحمل زحمت واجب است؟»، به زبان عربی، خطی.

6. کتابی در عقاید و کلام، به زبان عربی، خطی.

7. مباهله، به زبان عربی.

8. دلالت آیه تطهیر بر اهل بیت(ع)، به زبان فارسی.

9. کتاب قضا در اسلام، به زبان فارسی.

10. مقاله های فارسی در موضوع های گوناگون و چندین رساله فقهی، اعتقادی، فقهی و عرفانی دیگر که هنوز چاپ نشده اند.

آیت الله قاضی با وجود گرفتاری های فراوان، پس از هر نماز جمعه، خلاصه ای از موضوع هایی را می نوشت که به آن پرداخته بود. از جمله آنها موضوع «ولایت فقیه» بود که دارای نکته های ارزشمندی است.

قاضی، بیشتر وقت ها، نوار سخنرانی هایش را تهیه و مطالب منبرهای خویش را در چند دفتر گردآوری می کرد. نوشته هایی نیز به صورت کشکول از ایشان به یادگار مانده است.

ص:32

همراه با توضیح ها و پاورقی ایشان است. او پس از پایان کتاب، تعلیقات جالبی بر آن افزود. متأسفانه تکمیل و چاپ این اثر، پس از درگذشت مرحوم کاشف الغطا صورت گرفت. عالمانی چون شیخ آقابزرگ تهرانی بر این اثر وزین، تقریظ نوشته و تلاش قاضی را ستوده اند.

2. تعلیقات بر کتاب الفردوس الاعلی، تألیف مرحوم کاشف الغطا درباره نهضت امام حسین(ع) و تفسیر برخی آیات قرآن است که در نجف و تبریز چاپ شده است.

3. تعلیقات بر کتاب چند جلدی انوار النعمانیه، اثر سید نعمت الله جزایری.

4. مقدمه و تعلیقات بر تفسیر جوامع الجامع شیخ طبرسی، صاحب کتاب تفسیر مجمع البیان.

5. مقدمه و توضیحات تحقیقی بر ترجمه کتاب علم امام، اثر شیخ محمدحسین مظفر.

6. مقدمه، تعلیقات، تصحیحات همراه با اضافات بر کتاب انیس الموحدین، اثر ملا محمدمهدی نراقی (1128 _ 1209 ه_ .ق).

7. مقدمه بر کتاب علم امام، اثر علامه سید محمدحسین طباطبایی.

8. تصحیح و تعلیق بر کتاب اللوامع الالهیه فی المباحث الکلامیه اثر جمال الدین مقداد، متکلم توانای شیعه، (م826).

9. مقدمه بر کتاب صحائف الابرار اثر آیت الله کاشف الغطا.

10. مقدمه نویسی بر چند اثر دیگر.(1)

ص:33

ص:34

خودبه خود و با میل درونی و اشتیاق معنوی، وظایف و تکالیف دینی و شرعی خود را انجام می دادند.

قاضی طباطبایی، هر از گاه، فرزندانش را فرامی خواند و با پند و اندرز، راه و رسم چگونه زیستن را از دیدگاه قرآن و سنت نبوی و مرام علوی به آنان می آموخت. فرزندانش را به احترام و تکریم مادرشان سفارش می کرد و می گفت مادرتان برای شما زحمت های بسیاری کشیده است و کمتر بانویی پیدا می شود این گونه با دشواری ها کنار بیاید. قدرش را بدانید و با او مهربان و فروتن باشید. وقتی هم که دور از خانه و در تبعید به سر می برد، برای فرزندانش نامه می نوشت و آنان را به رعایت احترام و احسان به مادر فرامی خواند.(1)

ص:35

می کرد بر نمازهایتان مواظبت داشته باشید و توصیه می نمودند کثیرالصلوة باشید. هیچ چیز به اندازه نماز، آدمی را به خدایش نزدیک نمی کند.(1)

ص:36

اهل بیت(ع) چشم پوشی نمی کرد. قاضی از ذوق شعری خود نیز در این جهت سود می جُست و در ایام جوانی، اشعاری در مدح و منقبت اهل بیت(ع) سرود. برای نمونه، به بیت های نخست یک مثنوی از ایشان اشاره می شود:

اهل بیت، انوار الطاف حقند

عقل اول وز حقیقت مشتقند

گر نبودستی همان انوار پاک

جدّشان، سرّ ازل آن تابناک

ظلمت بی حدّ فرا شد در زمین

تیره گشتی این جهان طور یقین

باعث ایجاد عالم آن نبی

آل او باشد ز آن نور جلی

رابط فیض وجودستی همه

کاشف سرّ و رموزستی همه

مظهرند بر جلوه توحید حق

علت فیض ازل، بی طعن و دق

لال مانده از بیان این کلام

خود زبانی تا بگوید بر انام

مدح آن انوار حق، سرّ وجود

مقصد اصلی ز هر غیب و شهود

ز آن که در قرآن، ثنا گفته خدا

گشته نازل بهرشان نک «هل اتی»(1)

ص:37

همیشه پایان هر منبر، به ذکر مصایب خاندان عصمت و طهارت می پرداخت. پژوهش و تألیف کتاب گران سنگی همچون تحقیق درباره اول اربعین حضرت سیدالشهدا(ع)، نشانه روشنی بر عشق ایشان به اهل بیت(ع) است.

آنگاه که از مظلومیت شیعه سخن می گفت، روح مبارزه با ستمگران را در جان های عاشق می دمید. محراب و منبر مسجد شعبان هنوز پژواک صدای او را به یاد دارد که با فریاد «یابن الزهرا» نفرت از ستم کاران را آشکار می ساخت.

طنین دل نشین زیارت وارث این شهید والامرتبه گوش رهروانش را می نوازد و اشتیاق آن عزیز، گره بخش مجالس سوگواری برای اهل بیت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله است.(1)

ص:38

خوشه ای برچینم. چند روزی توسل به حضرت رضا(ع) نموده و در حرم مطهر پشت سر مبارک می نشستم و منظورم این بود که می خواستم در موضوع علم امام، توجهی از آن حضرت بشود و اعتقادم را محکم نمایم و از قرآن مجید برایم حقیقت مزبور کشف گردد. چند روزی بر این منوال گذشت و به توسل خود ادامه دادم تا آنکه روزی در حرم مطهر در همان مکان مقدس، هنگامی که مقابل ضریح مطهر قرار گرفته و در تفکر بودم، گویا بر قلبم الهام گردید که در موضوع مسئله علم پیامبر و امام، آیه شریفه تطهیر کفایت می کند و به موجب مفاد آن، جهل به آن حضرت راه نمی یابد.(1)

ص:39

خانواده هم مسائل اخلاقی را کاملاً رعایت می کرد. در خانه، قبایی ساده بر تن می کرد و عرق چین بر سر می گذاشت.

قاضی به انجام مستحبات پای بند بود و حتی هنگام خوردن و آشامیدن، از سفارش های اسلامی غفلت نمی کرد و افراد خانواده را نیز به رعایت این نکته ها و امور مستحبی سفارش می کرد. او تا زمانی که گرسنه نمی شد، لب به غذا نمی زد و پیش از آنکه سیر شود، از خوردن دست می کشید. همچنین با عجله غذا نمی خورد و درنگ در این کار را لازم می دید. پیش از برخاستن، خداوند را سپاس می گفت و در صورت امکان، صبح ها پیش از صبحانه، سیب می خورد و فایده های آن را برای اطرافیان برمی شمرد.

وقتی کسی سخن می گفت، حرفش را قطع نمی کرد و با دقت به سخن وی گوش می داد، حتی اگر گوینده، کودک بود. تا کسی سؤالی مطرح نمی کرد، ایشان سخن نمی گفت. آن شهید، عاشق آگاهی و مطالعه کتاب های گوناگون و یافتن حقایق ناب بود. در این راستا هیچ گاه خسته نمی شد و بر این باور بود که کاوش و گشت وگذار در بوستان های معرفت و اندیشه ملال آور نیست و به حقیقت جویی آدمی کمک می کند.

احترام به بزرگ و کوچک از دیگر ویژگی های فردی او بود. برای ایشان، طلبه ای جوان با شخصیتی بلندآوازه، فرقی نمی کرد و اگر چنین شخصی به دیدارش می رفت، به سرعت برمی خاست و به او احترام می گذاشت. دراین باره حتی میان دوست و دشمن هم تفاوتی قائل نمی شد. اگر افرادی با او اختلاف داشتند و پشت سر وی سخنی یاوه گفته بودند یا جایی کم احترامی کرده بودند، وقتی به منزل وی می رفتند یا در محفلی که ایشان حضور داشت، وارد

ص:40

می شدند، شهید قاضی ناروایی ها را از یاد می برد و برمی خاست و به آنان احترام می گذاشت.

شهید قاضی عقیده داشت هر انسانی نسبت به خودش حقوقی دارد و باید کرامت، وجاهت و شئون خویش را پاس دارد و نگذارد شخصیتش آسیب ببیند. یکی از دوستان صمیمی آیت الله قاضی که همواره در خدمتشان بود، درباره ایشان می گوید:

در تابستان سال 1358 خورشیدی، روزی هوا خیلی گرم بود. به طوری که انسان نمی توانست بیش از یک پیراهن در بر داشته باشد و مدام از سر و صورت ما عرق می ریخت. آیت الله قاضی با همان حالت همیشگی و لباس رسمی روحانیت نشسته بود و به امور مردم و مشکلات مراجعین رسیدگی می کرد. این برنامه چند ساعتی در آن هوای گرم و طاقت فرسا ادامه یافت تا اینکه افراد رفتند و اتاق خالی شد. من انتظار داشتم ایشان حداقل عبا و عمامه خود را بردارد تا از شرّ این گرما تا حدودی رهایی یابد، اما با کمال شگفتی دیدم همان طور آرام و باوقار به حالت چهارزانو نشسته، به نامه ها و پرسش های مکتوب نگاه می کند و آنها را به دقت مطالعه می نماید و برای هر کدام، جواب مناسب و منطقی می نویسد. عرض کردم: آقا همه مراجعین رفته اند. دیگر کسی در اتاق نمانده است. آیا بهتر نیست عبا و عمامه را بردارید تا کمی خنک گردید؟ فرمود: مگر من خودم آدم نمی باشم؟ و افزودند: انسان باید برای خودش هم احترام قائل گردد و شأن و منزلت خویش را حفظ کند، اگرچه در خلوت باشد.(1)

ص:41

آیت الله قاضی، غیرت دینی ویژه ای داشت و در پاسخ دادن به خلاف ارزش ها تردید نمی کرد. هنگامی که بر ضد دیانت و قرآن سخنی گفته می شد، به شدت برمی آشفت. هر چند این خشم سبب نمی شد پاسخ دشمنان و مخالفان را سطحی و سُست و به دور از برهان و دلیل بدهد. پاسخ ایشان، قاطع، سنجیده و مستند بود.(1)

در راه احیای ارزش های الهی و معنوی و گسترش آیین مبین اسلام، بسیار شجاع، باصلابت و نترس بود. وقتی حق را تشخیص می داد و اراده می کرد مقاومت کند و به دفاع برخیزد، هیچ کس نمی توانست او را آرام کند. او در این مسیر، با فشار شدید ساواکی ها، درباری ها و برخی مرتجعان و تنگ نظرانی روبه رو بود که نمی توانستند او را تحمل کنند. به همین دلیل، افرادی به حذف او می اندیشیدند. حتی عالمان تصمیم گرفتند در مجالس و محافلی که برگزار می کردند، جلوی پایش برنخیزند و به وی احترام نگذارند و به او جا ندهند، ولی این رفتارها آیت الله قاضی را از راهی که برگزیده بود، دور نساخت. البته عالمان راستین و بیشتر روحانیان منطقه، برای شجاعت، دانش و فضایل اخلاقی شهید قاضی احترام قائل بودند و به وی بسیار علاقه داشتند.

«در سال 1343، ساواکی ها خواستند بر حسب ظاهر، یک نوع توافقی با روحانیت به وجود آورند. برای عملی ساختن این منظور، جلسه ای در محل اتاق بازرگانی تبریز تشکیل شد. علمای سرشناس شهر نیز دعوت شده بودند و استاندار وقت، رئیس ساواک، فرماندهان نظامی و انتظامی آن روز در این جلسه حضور داشتند. سرتیپ حسن مهرداد، رئیس ساواک آذربایجان درصدد گردید مطالب موهنی درباره حضرت امام

ص:42

خمینی رحمه الله مطرح کند. در عباراتش این نکته مورد تأکید بود که امام می خواهد در کشور آشفتگی به وجود آورد و امنیت ایران را بر هم بزند و اجازه نمی دهد بین دولت مرکزی و افراد روحانی اتحاد به وجود آید. سکوت محض آمیخته به خوف و هراس در آن جلسه حاکم بود. اختناق شدید پس از قیام 15 خرداد 1342 و دستگیری امام، آن چنان بر جلسه سایه افکنده بود که اگر کسی مخالفتی می کرد و سخنی می گفت، مجازاتش، تبعید، حبس و شکنجه بود، اما شهید قاضی با شجاعت تمام از جای خویش برخاست و صندلی را برداشت تا بر سر رئیس ساواک بکوبد که مأمورین آن را گرفتند».(1)

فروتنی شهید قاضی در برابر دوستان و گروه های گوناگون مردم، نمونه بود، ولی در زمان طاغوت به وابستگان رژیم پهلوی، اعتنا نمی کرد و اگر یکی از مقام های دولتی می خواست کنارش بنشیند، برایش جا باز نمی کرد.

«یک بار در مسجدی، برای یکی از درباریان، مجلس ترحیمی برگزار کرده و راه های منتهی به این مسجد را بسته بودند. وقتی شهید قاضی خواست از آنجا بگذرد، افسری جلو آمد و گفت آقا نمی توانید از اینجا بروید. مرحوم قاضی با خشم گفت: «برو گم شو» و چنان رفتاری با آن مأمور رژیم شاهنشاهی کرد که وی ترسید و کنار رفت... یک روز، شخصی که زیاد هم با مرحوم قاضی روابط خوبی نداشت، به منزلش آمد. او بی درنگ تمام قد به احترامش برخاست و مقدمش را گرامی داشت. یکی از نزدیکان دلیل این رفتار را جویا شد. جواب داد: احترام میهمان لازم است، اگرچه مخالف من باشد».(2)

ص:43

حجت الاسلام والمسلمین میرزا نجف آقازاده چنین نقل کرده است:

در زمان حکومت نظامی سال 1357، تعدادی تانک از پادگان های قزوین به تبریز آورده بودند تا به وسیله آنها در شهر ویراژ دهند و برخی منازل و اماکن را هدف گلوله های آنها قرار دهند و با این شیوه، بین مردم وحشت ایجاد کنند تا آنان از تظاهرات دست بردارند. آیت الله قاضی به بنده امر فرمودند با فرماندار نظامی وقت تماس بگیرم. من هم اطاعت کردم و با وی تماس برقرار کردم. آیت الله قاضی گوشی را از من گرفتند و خطاب به وی فرمودند: آیا شما به خاطر یک قلدر می خواهید کشور را به آتش بکشید و افزود: شما شانس داشته باشید که من تا صبح زنده نمانم. اگر صبح فرا برسد، کفن می پوشم و پیشاپیش مردم به خیابان ها می آییم. شما با تانک هایتان و ما هم با کفن هایمان. ببینیم کار به کجا می کشد. فرماندار نظامی از این تهدید تلفنی و اقتدار و صلابت شهید قاضی احساس هراس کرد و به آقا قول داد الان به پادگان می روم و جلویشان را می گیرم و چنین هم شد و جلوی خروج آنها را گرفت.(1)

ص:44

او احترام ویژه ای می گذاشت و بر این باور بود که دشواری ها نباید این ویژگی را از بین ببرد و ما باید برای حفظ کرامت ذاتی افراد بکوشیم.

شهید قاضی به دلیل شکوفا ساختن کمالات و فضایل، میان سرنوشت و سعادت خود با بهروزی و آرامش دیگران، پیوند عمیقی یافته بود. این ویژگی، او را از گوشه خلوت بیرون آورده و به جامعه و زندگی اجتماعی کشانده بود. به اندازه ای مسئولیت پذیر بود که نمی توانست نسبت به دردها و رنج های دیگران، بی اعتنا باشد. توجه به ستم دیدگان و نیازمندان، مبارزه با ستم کاران، امر به معروف و نهی از منکر و اهتمام به امور مسلمانان، نشانه های برجسته مسئولیت پذیری شهید قاضی بود.

آن اندیشمند پارسا، ساده زیست بود و با وجود توانایی مالی، همانند مردم عادی و نیازمندان می زیست و از اشرافیت و تجمل و رفاه گریزان بود. او با مردم زندگی می کرد و از نزدیک با دشواری ها و دردهای آنان آشنا بود. تهی دستان در برابرش احساس خواری نمی کردند و درِ خانه اش به روی همه باز بود. همه می توانستند به دیدارش بروند و به درد دل و شرح گرفتاری هایشان بپردازند. او هم در حد توان، گره گشایی می کرد. وی تنها با سخنرانی و بیان مسائل اخلاقی و اجتماعی، به گسترش اسلام نمی پرداخت، بلکه به ارزش های الهی عمل می کرد. او برای بیش از دویست خانواده نیازمند، خانه تهیه کرد. او به محرومان توجه داشت و از اطرافیانش هم می خواست به حل دشواری های مستمندان بپردازند. شهید قاضی، از بنیان گذاران اصلی «هیئت مستمندان تبریز» به شمار می آمد.(1)

شهید قاضی، حق شناس و قدردان بود و نیکی ها را هر چند اندک، بزرگ جلوه می داد و از یاد نمی برد. همواره از رفتار خوب اشخاص، تشکر می کرد.

ص:45

به وفاداری در دوستی و پای بندی به پیمان، بسیار توجه داشت. هیچ گاه حق نان و نمک را از یاد نمی برد و حق دوستی را نادیده نمی گرفت. همچنین به کسی اجازه نمی داد دستش را ببوسد و اگر کسی به این قصد، دستش را می گرفت، خود را عقب می کشید.(1)

اگر بر دشمن خویش غلبه می یافت، اصل رأفت اسلامی را در نظر می گرفت. سرهنگ سلیمی که از ساواکی های تبریز بود، در تهران دستگیر شد. او از بازداشتگاه خود نامه ای برای قاضی نوشت و از وی تقاضای بخشایش کرد و خواست در تبریز به پرونده اش رسیدگی شود. آیت الله قاضی، درباره آزار و اذیت سرهنگ سلیمی که به وی گزارش شده بود، نامه ای به دادسرای انقلاب اسلامی تبریز فرستاد و گفت:

این جانب شخصاً نسبت به خودم در مقام انتقام جویی از نام برده نیستم. جهت و موقعیت دینی این جانب اجلّ از آن است که با امثال ایشان از مقام انتقام بیایم، بلکه جزای آن اعمال را به منتقم حقیقی واگذار می کنم و شخصاً از حق مشروع خودم می گذرم و عفو و اغماض را نسبت به خود درباره نام برده، پیشه خود می سازم.(2)

ص:46

به یاد دارم یک بار هنگامی که از سوریه بازگشتم و وارد سرزمین عراق شدم، در شهر رمادی به دلیل غروب آفتاب و رسیدن وقت نماز توقفی داشتیم. وضو گرفته و در صحن خانه وسیعی، حصیر انداخته، خواستم مشغول نماز گردم. مشاهده کردم عده ای از جوانان اهل تسنّن آمدند و در چند قدمی من ایستادند. متوجه شدم می خواهند بدانند من چگونه می خواهم سجده نمایم. وقت سجده که فرا رسید، جبین را بر حصیر نهادم و سایر همراهان اغلب از من پیروی کردند، اما برخی بر تربت کربلا سجده کرده بودند. چند نفر از جوانان سنّی مذهب جلوتر آمدند و از حقیقت این امر پرسیدند. واقع امر را برایشان بیان کردم. قانع شدند و تشکر نمودند و اظهار داشتند ما درباره [شیعیان] گونه ای دیگر فکر می کردیم؛ زیرا به ما جور دیگری تلقین کرده بودند.

نظیر این قضیه در زینبیه دمشق اتفاق افتاد و چند نفر از دوستان اهل عراق که از عرب های شریف اهل نجف اشرف بودند، حضور داشتند. به برخی از جوانان اهل سنّت که اهل سوریه، مصر و لبنان بودند، حقیقت سجده کردن شیعه بر تربت حضرت سیدالشهدا را بیان کردیم و از آنچه خیال کرده بودند و صرفاً از روی تقلید اعتقاد داشتند، عذر خواستند.(1)

تلاش فراوان قاضی برای پاسداری از وحدت مذهب های اسلامی سبب نمی شد در دفاع از مقدسات شیعی کوتاه بیاید. وی در هیچ شرایطی، اهانت به اسلام اصیل و مذهب اهل بیت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله را برنمی تابید. در روزگار سیاه ستم شاهی، یکی از روحانی نماهای اهل سنّت به تحریک کارگزاران استبداد، نشریه ای بر ضد شیعه در غرب کشور چاپ کرد. وقتی خبر به آیت الله قاضی رسید، سخت برآشفت. ایشان چند روز، پی درپی و بی درنگ مطالبی مناسب در پاسخ به نشریه

ص:47

مخالف فراهم آورد تا تبلیغات مسموم آنها را از بین ببرد. او در این سوز و گداز به سر می برد که شنید کتابی با عنوان پاسخ به بداندیشان در رد آن یاوه سرایی ها نوشته شده است. این خبر، شهید قاضی را شادمان ساخت. ازاین رو، با تهیه و پخش چندین هزار جلد از این اثر در غرب کشور، نقشه های شوم دشمنان قرآن و عترت را خنثا کرد.(1)

ص:48

نزد فرزندم امانتی داری، برو آن را بگیر. وقتی بیدار شدم، از محلی که برای تبلیغ رفته بودم، با وجود اینکه سوم محرّم بود، آمدم تبریز. از جایی که منزل مرحوم قاضی بود، عبور می کردم، چون ایشان را دیدم، سلام کردم. به اسم کوچک مرا فراخواند و گفت: نزد من امانتی داری، بیا بگیر».(1)

شبِ قبل از ورود آیت الله قاضی به بافت کرمان (محل تبعید ایشان)، همسر آقای شفیعی (میزبان ایشان در کرمان) در عالم رؤیا دیده بود به کربلا رفته و به زیارت حضرت امام حسین(ع) مشرّف گردیده است. به علاوه، همسایه ایشان در عالم رؤیا مشاهده کرده بود که حضرت فاطمه زهرا(س) به خانه آنان آمده است. در حسرت بود که چه عمل خیری از او صادر شده است. چون آیت الله قاضی به خانه آنان گام نهاد، این بانو خطاب به ایشان گفت: «حالا می فهمم که شما میهمان ما خواهید بود و در خدمت گزاری مهیا هستیم.»(2) گویا این بانو مدتی در بستر بیماری افتاده بود که در رؤیایی صادق، بانویی محترم به وی می گوید تو دیگر کسالتی نداری، از جا برخیز. قرار است فرزندم به اینجا بیاید و تو از او مراقبت خواهی کرد.(3)

آیت الله قاضی، اندیشه های عارفانه اش را در شعری این گونه بیان کرده است:

چهل سال بیش با خرد و هوش زیستم زیستم

آخر نیافتم به حقیقت که چیستم

عاقل ز هست گوید و عارف ز نیستی

من در میان آب و گل هست و نیستم

ص:49

من صدر بزم اُنسم و مجلس نشین قدس

لیکن تو چون به بزم نشینی، بایستم

زان خنده آمدم به کمالات دیگران

کاندر کمال خویش چو دیدم، گریستم

ص:50

ص:51

روز دهم آبان سال 1358 برابر با عید سعید قربان، آن عارف زاهد و عالم نستوه، نماز عید قربان را خواند و در خطبه ها از دشمنی های ضد انقلاب ها پرده برداشت. پس از اقامه نماز مغرب و عشا در مسجد شعبان، هنگامی که با همراهان به خانه می رفت، به دست گروه فرقان ترور شد. روز بعد، پیکر آیت الله قاضی، در مسجد مقبره و در کنار نیاکانش به خاک سپرده شد. امام خمینی رحمه الله در یازدهم ذی حجّه 1399 ه_ .ق به مناسبت شهادت یار دیرین خود پیام داد که در فرازی از آن آمده بود:

با کمال تأسف، ضایعه ناگوار شهادت عالم مجاهد، حجت الاسلام والمسلمین آقای حاج سید محمدعلی قاضی طباطبایی رحمه الله را به عموم مسلمانان متعهد و علمای اعلام مجاهد و مردم غیور و مجاهد آذربایجان و خصوص بازماندگان این شهید سعید تسلیت، عرض و از خدای متعال صبر انقلابی برای مجاهدین راه حق و اسلام خواستارم.(1)

ص:52

ص:53

«حضرت علی(ع) می فرماید: خدایا کفار اهل کتاب را معذّب کن. خدایا به حق محمد و آل محمد صلی الله علیه و آله، آنهایی را که در لباس اسلام به دولت اسرائیل کمک می کنند، محو و نابود کن...» از مراجع تقلیدی که در نظرم است، خرید و فروش با اینها را حرام اعلام کرده اند، عبارتند از: حضرات آیات سید محسن حکیم، امام خمینی رحمه الله، میلانی، نجفی مرعشی. همه شان حرام کرده اند. مادامی که اینها از مسلمانان دست نکشیده اند، با اینها خرید و فروش حرام است. در این خیال هستند که تمام ممالک اسلامی را تصاحب کنند، تمام مشاهد متبرکه را تصرف کنند. شما فکر می کنید اگر در آنجا (فلسطین) مسلمانان را اذیت کردند، شما در اینجا راحت خواهید ماند؟ بالله العلی العظیم، جلوی چشم من است هرگاه پیشامدها در آینده پیش آید، خدای ناکرده چگونه مسلمانان را (صهیونیست ها) از خانه شان بیرون می کنند. هیچ گاه غفلت نکنید».(1)

ص:54

از او دست برنمی دارند. بهتان می زنند و هر آنچه بگویید، در حقش می گویند. یک عده می خواهند وحدت را از بین ببرند و به ریشه مسلمانان آب ببندند. (البته) همگی علما متحد هستند. فقط یک عده داخل اینها رفته اند و با هیکل و قیافه (خودی) ایجاد اختلاف می کنند. به یاد داشته باشید به دست اینها به اسلام ضربه زده شده است».(1)

ص:55

«اطاعت «از اولی الامر منکم»، عیناً اطاعت از رسول است. همان گونه که اطاعت پیامبر به قیدی مقید نیست. پس اولی الامر نیز باید معصوم باشد. تمام سخنان شیعه از روی آیات و دقت علمی است، و سطحی و ساده به معنای آیات توجه نمی کند. پس اولی الامر باید اشخاصی باشند که برخلاف اوامر و نواهی پیغمبر چیزی نگویند و اگر اولی الامر معصوم نباشد، در اینجا تناقض به وجود می آید و خداوند احدیت منزه است از اینکه در قرآن تناقض باشد».(1)

ص:56

را باید انجام داد. بعضی از فضلا گفته اند افضل اعمال و اوراد و اذکار، صلوات بر محمد و آل محمد است. از مواردی که صلوات گفتن بسیار خوب و هیچ گونه رجحانش مشکوک نیست، در تعقیبات بعد از نمازهای فرایض پنج گانه است که از تعقیبات مهمی به شمار می رود».(1)

ص:57

مسلمین عموماً و شیعه خصوصاً در زنده نگه داشتن تاریخ واقعه جان گداز کربلا اهتمام تمام به کار ببرند».(1)

ص:58

3. ترابی طباطبایی، سید جمال الدین، نسب نامه شاخه ای از طباطبایی های تبریز، تبریز، سازمان اسناد ملی، مدیریت منطقه شمال غرب، چاپ اول، 1376.

4. دفتر ادبیات انقلاب اسلامی، خاطرات 15 خرداد (تبریز، قسمت دوم)، تهران، حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ اول، 1375.

5. دوانی، علی، نهضت روحانیون ایران، (جلد 8)، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی ایران، چاپ دوم، 1377.

6. صالح مدرسه ای، فاطمه، ستاره های زمین، تهران، پیام آزادی، چاپ اول، 1376.

7. قاضی طباطبایی، سیدحسن، خاندان های فضل و دانش آذربایجان در عصر قاجار، چهره آذربایجان در تاریخ ایران، تبریز، دانشگاه تبریز، چاپ اول، 1353.

8. مرکز اسناد انقلاب اسلامی، اسناد انقلاب اسلامی، (جلد 1 _ 5)، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، 1377.

9. مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، شهید آیت الله سید محمدعلی قاضی طباطبایی؛ جلوه محراب، تهران، وزارت اطلاعات، چاپ اول، 1378.

10. موسوی خمینی، سید روح الله، تبیان (آثار موضوعی)، دفتر یازدهم (ایثار و شهادت در مکتب امام خمینی)، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی رحمه الله با همکاری بنیاد شهید انقلاب اسلامی، چاپ اول، 1375.

11. نیشابوری، اصغر، بیانیه های دانشگاهیان تبریز در جریان انقلاب، تبریز، دانشگاه تبریز، چاپ اول، 1378.

ص:59

12. یاد (فصلنامه بنیاد تاریخ انقلاب اسلامی ایران)، سال ششم، شماره 24، پاییز 1370.

13. یادواره شهید قاضی طباطبایی، ویژه نامه روزنامه جمهوری اسلامی، آبان 1361.

ص:60

ص:61

گروهک فرقان وی را به شهادت رساند. بنابراین، برنامه سازان باید به جنبه های علمی، اجتماعی و فرهنگی ایشان بپردازند.

ص:62

7. بررسی عوامل معروف شدن قاضی طباطبایی؛ به «خمینی آذربایجان»

8. بررسی برخورداری قاضی طباطبایی، از روحیه صلابت و قاطعیت، همراه با نرم خویی.

ص:63

٭ ٭ ٭

برای شهادت ایشان:

در مسلخ عشق جز نکو را نکشند

روبه صفتان زشت خو را نکشند

گر عاشق صادقی ز کشتن مهراس

مردار بود هر آن که او را نکشند

ص:64

ص:65

ص:66

7. روحانی [زیارتی]، سید حمید، بررسی و تحلیلی از نهضت امام خمینی رحمه الله، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1361.

8. شریف رازی، محمد، گنجینه دانشمندان (9 جلدی)، تهران، اسلامیه، چاپ اول، 1352.

9. شعردوست، علی اصغر، مجلس نشین قدس (یادواره پیش گام شهدای محراب؛ آیت الله قاضی طباطبایی)، قم، نشر دانش اسلامی، چاپ اول، 1364.

10. عاصفی، محمد، مختصری از تاریخ زندگی علامه شهید قاضی طباطبایی، تبریز، چاپ شفق، چاپ اول، 1358.

11. قاضی طباطبایی، سیدمحمدعلی، خاندان آل امیر عبدالوهاب، نسخه خطی، موجود در کتابخانه آیت الله قاضی (تبریز).

12. _______________، سفرنامه بافت (کرمان)، نسخه خطی موجود در کتابخانه آیت الله قاضی طباطبایی (تبریز).

13. _______________، تحقیق درباره اول اربعین حضرت سیدالشهدا(ع)، قم، بنیاد علمی و فرهنگی شهید آیت الله قاضی طباطبایی، چاپ سوم، 1368.

14. کاشف الغطا، محمدحسین، الفردوس الاعلی، با توضیحات و تعلیقات: قاضی طباطبایی، تبریز، بی نا، چاپ دوم، 1332.

15. _____________، جنة المأوی، تدوین، تنظیم و توضیحات: آیت الله قاضی طباطبایی، تبریز، چاپ دوم، 1397 ه_ .ق.

16. گلی زواره، غلامرضا، کاروان علم و عرفان (سه جلدی)، قم، حضور، چاپ اول، 1378.

ص:67

17. موسوی خمینی، سید روح الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی رحمه الله، چاپ سوم، 1378.

18. محیط طباطبایی زواره ای، سید محمد، تطّور حکومت در ایران بعد از اسلام، تهران، انتشارات بعثت، چاپ اول، 1367.

19. مدرس تبریزی، میرزا محمدعلی، ریحانه الادب، تهران، خیام، چاپ سوم، 1374.

20. نجفی، حسین، تنهایی و پایداری (روایتی از حیات و مبارزات شهید آیت الله سید محمدعلی قاضی طباطبایی)، تبریز، اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی آذربایجان شرقی و ستاد یادواره شهدای منطقه حکم آباد تبریز، چاپ اول، 1379.